Uw essentiële rol als verpleegkundige in voedingsondersteuning

Waarom goede voeding voor oncologische patiënten het verschil maakt

Ongeveer de helft van de de oncologische patiënten heeft te maken met gewichtsverlies, wat vaak al plaats vindt voor de diagnose.¹

Dit terwijl goede voeding belangrijk is, en al helemaal voor mensen met kanker. Door de ziekte heeft het lichaam een verhoogde behoefte aan voedingsstoffen, met name energie en eiwitten. Als (oncologisch) verpleegkundige is het daarom belangrijk om aandacht te hebben voor wijzigingen in lichaamsgewicht en de voedingsinname te monitoren. En indien nodig dit bij de arts of diëtist aan te geven.

De oorzaken van gewichtsverlies en ondervoeding

Verminderde voedingsinname kan leiden tot gewichtsverlies en ondervoeding. Ook inflammatie met metabole ontregeling is een hoofdoorzaak van ondervoeding.²
Denk bij oorzaken van verminderde voedingsinname bijvoorbeeld aan³:

• verminderde eetlust, misselijkheid en reuk en smaakverlies, veroorzaakt door het ziekteproces maar ook door bijwerkingen van de behandeling
• obstructie door de tumor
• verminderde opname capaciteit van de darmen ten gevolge van de behandeling
• pijn, vermoeidheid of depressie

De gevolgen van gewichtsverlies

Een mogelijk gevolg van gewichtsverlies is ziektegerelateerde ondervoeding. Bij ernstige ziektegerelateerde ondervoeding is er sprake van meer dan 10% gewichtsafname.⁴ Uit onderzoek blijkt dat liefst 33% van de oncologisch patiënten hier mee te maken krijgt.⁵

Ziektegerelateerde ondervoeding kan ernstige consequenties hebben: bij 1 op de 4 oncologische patiënten is dit uiteindelijk de oorzaak van overlijden.⁴ Zie hieronder de andere gevolgen van gewichtsverlies bij oncologische patiënten.

Lees op de website van stuurgroep ondervoeding meer over de gevolgen van gewichtsverlies en ziektegerelateerde ondervoeding: stuurgroepondervoeding.nl.

Bewezen verschil met voedingsondersteuning

Ondervoeding kan ernstige gevolgen hebben. De juiste ondersteuning met voeding kan het verschil maken in de behandeling. Optimale voedingstherapie biedt de volgende voordelen⁶:

• de bijwerkingen van bijvoorbeeld radio of chemotherapie verminderen
• de weerstand op peil houden waardoor het risico op infecties afneemt
• het herstel na een behandeling zoals een operatie bespoedigen
• kracht en energie krijgen om de dagelijkse activiteiten uit te voeren
• meer levenskwaliteit krijgen

Wat kunt u als verpleegkundige doen?

Uit onderzoek blijkt dat een oncologische patiënt dagelijks een verhoogde behoefte aan eiwitten heeft in vergelijking met een gezond persoon: tot bijna twee keer zoveel.⁷ Toch weten veel patiënten niet goed hoe ze met voeding om moeten gaan.

Wat moeten ze wel of niet eten en drinken? Hoeveel is genoeg? Hoe kunnen ze zichzelf ondersteunen en wat werkt juist averechts? Wat kan het beste gegeten of gedronken worden bij bijwerkingen of verlies van reuk- en smaak? Ook tijdens het behandeltraject kunnen nieuwe vragen ontstaan door bijvoorbeeld bijwerkingen.

Als verpleegkundige maakt u in de dagelijkse praktijk mee wat de patiënt ervaart en inneemt qua voeding. Misschien worden zelfs de meeste twijfels met u openlijk gedeeld. Uw rol met betrekking tot voeding kan zijn:

• Signaleren van voedingsproblemen
• Screenen op ondervoeding
• Tijdig alarmeren van mogelijk risico op ondervoeding bij arts en diëtist

Door de voedingsinterventie van de patiënt interdisciplinair te bespreken kunnen de verschillende therapieën goed op elkaar afgestemd worden en de voortgang op die manier wordt gemonitord.

Wat is belangrijk bij voedingsinterventie?

Een dieetbehandeling waarbij alle vormen van voeding bekend zijn bij de patiënt, en die adequaat en tijdig worden ingezet in afstemming met de patiënt. Dit om een eventueel oplopend voedingstekort te voorkomen of te beperken. Daarnaast kan het bijdragen aan minder complicaties, mogelijk sneller herstel, minder heropnames, en betere kwaliteit van leven.^2,8

Het aanvullen van voedingsbehoeften kan op verschillende manieren. Deze dienen afgestemd te worden op de gekozen behandelmethode, situatie, wensen en behoeftes van de patiënt. Zie hieronder de mogelijkheden in voedingsondersteuning:

1. Verrijken van dagelijkse voeding

Dit houdt in dat met kleine aanpassingen in voeding de verhoogde voedingsbehoeften worden aangevuld, zoals een verrijking in eiwitten. Dit kan met wat de patiënt vaak al in huis heeft of gemakkelijk in de supermarkt kan kopen. Denk hierbij aan eiwitrijke producten als kaas, kwark, vis en vlees.

2. Medische voeding

Wanneer interventie met normale en verrijkte voeding niet toereikend is, kan de volgende stap medische voeding zijn. De verschillende mogelijkheden zijn drink- en sondevoeding. De medische voeding van Nutricia kan de dagelijkse voedingsinname aanvullen of soms volledig vervangen. Medische voeding is uitsluitend te gebruiken onder medisch toezicht en wordt voorgeschreven door een arts of diëtist.

De meerwaarde van medische voeding:

• het helpt om de voorgeschreven aanbevolen dagelijkse hoeveelheid voedingsstoffen binnen te krijgen
• het levert extra eiwitten, energie, vitaminen en mineralen in een klein volume, geadviseerd op basis van de behoeften van de patiënt
• het helpt om het voedingsevenwicht te herstellen wanneer dat met het gewone dieet niet lukt

Medische drinkvoeding

Nutricia heeft een breed assortiment aan medische drinkvoeding in handige flesjes. De drinkvoeding van Nutricia bestaat uit verschillende smaken, volumes en texturen om mee te kunnen variëren. Ook valt er te variëren in temperatuur door het koud of warm te nuttigen en kan het verwerkt worden in recepten.

Met name bij systemische behandeling krijgen veel patiënten te maken met verandering in reuk en smaak Om die reden heeft Nutricia, samen met oncologisch patiënten, bepaalde varianten Nutridrink ontwikkeld die een unieke smaakervaring geven.

_{Nutridrink is een voeding voor medisch gebruik Dieetvoeding bij ziektegerelateerde ondervoeding Uitsluitend te gebruiken onder medisch toezicht}

Sonde- of parenterale voeding

Wanneer een patiënt veel stress ervaart rondom eten of het moeilijk is om voldoende voeding binnen te krijgen, kan sondevoeding een oplossing zijn. Op deze manier
kan er een zorg worden weggenomen. Het vaak tijdelijk gebruik van sondevoeding geeft dus niet per definitie de ernst van de situatie weer, maar wordt voorgeschreven omdat dit op een bepaald moment het beste bij de situatie van de patiënt past.

Sondevoeding kan de dagelijkse voeding van de patiënt aanvullen of volledig vervangen. Parenterale voeding wordt alleen toegediend wanneer sondevoeding en gewoon eten niet mogelijk is. Zo weten de patiënt en zorgverlener precies wat er binnenkomt aan voedingsstoffen.

3. Overige voedingsinterventies

Tijdens een behandelingstraject komt het soms voor dat de patiënt problemen ervaart met slikken. Bespreek slikproblemen (dysfagie) met de arts en logopedist. Aangepaste consistentie van voeding en dranken kan dan noodzakelijk zijn.

Bij Nutricia bieden we verschillende mogelijkheden voor het verdikken van voeding en dranken. Allereerst is er Nutilis Clear en Nutilis Powder waarmee het eten en drinken verdikt kan worden tot de gewenste viscositeit (dikte).

Daarnaast zijn er voorverdikte producten: Nutilis Complete Stage 1, Nutilis Complete Stage 2 en Nutilis Fruit Stage 3. Hoe hoger de ‘stage’, hoe dikker de textuur. In Nutilis Complete zitten voedingsstoffen die het lichaam nodig heeft, zoals calorieën, eiwitten en vezels en micronutriënten.
Het is verkrijgbaar in verschillende smaken. De Nutilis producten hebben zogeheten amylaseresistente eigenschappen. Blijft werkzaam ook in contact met speeksel en behoud van de juiste consistentie om veiliger te kunnen slikken om op deze manier de kans op het verslikken te verkleinen.

_{Nutilis is een voeding voor medisch gebruik. Dieetvoeding bij ziektegerelateerde ondervoeding. Uitsluitend te gebruiken onder medisch toezicht.}

Samen beslissen

Samen Beslissen is een wetenschappelijk bewezen methodiek die, in het geval van een (medische) beslissing over- een behandeling, de expertise, voorkeuren en perspectieven van zowel de behandelaar als de patiënt meeweegt. Patiëntenfederatie Nederland, naast andere organisaties, heeft het streven dat Samen Beslissen een gewoonte wordt in de zorg.⁹

Het is inmiddels bewezen dat Samen Beslissen de zorg en ondersteuning verbetert.
Een aantal voordelen van Samen Beslissen zijn^9,10:

• beter geïnformeerde patiënten
• een actievere rol van de patiënt bij het nemen van beslissingen
• patiënten die medisch gezien verstandige keuzes maken
• patiënten die trouwer zijn aan hun behandeling
• behandelingen die beter aanslaan
• hogere tevredenheid onder patiënten

Meer leren over Samen Beslissen? Volg de e-learning: E-learnings ‘Samen Beslissen’ vanaf 15 januari 2021 beschikbaar via Bohn Stafleu van Lochem | NFK

Uw patiënt beslist graag mee

De NFK heeft onderzocht dat de oncologische patiënt in 82% van de gevallen samen wil beslissen.¹¹ Dit terwijl slechts 37% van de patiënten aangeeft de beslissing ook daadwerkelijk samen te nemen.¹²

Door samen te beslissen worden alle mogelijkheden besproken en alle factoren hierin meegewogen. Zo wordt voeding, iets waar de patiënt dagelijks mee te maken heeft, ook meegenomen in de beslissing en het plan van aanpak. In veel gevallen is voeding namelijk niet top-of-mind bij patiënten, weten ze niet welke opties er bestaan, wat de voor en nadelen zijn en consequenties kunnen zijn voor hun situatie. Ook zijn patiënten zich niet altijd bewust van het effect van gewichtsverlies op hun behandeling.¹³ Tegelijkertijd zijn patiënten wel op zoek naar een stuk controle en kijken uit naar een zo snel mogelijk herstel. Als verpleegkundige bent u degene die hierbij kan ondersteunen om de patiënt bewust te maken van de rol van voeding. En de mogelijke negatieve consequenties van gewichtsverlies. Dit kan volgens de Samen Beslissen methode.

Samen Beslissen in 4 stappen

1. U bespreekt dat er verschillende mogelijkheden zijn, met de verschillende voor en nadelen en neemt het belang van voeding hierin mee
2. U geeft aan wat dit betekent voor de situatie waar de patiënt zich in bevindt
3. U geeft aan wat uw persoonlijke voorkeur is en vraagt naar de voorkeuren van de patiënt en of er vragen of twijfels zijn
4. U maakt samen de afweging en beslissing voor wat het beste is voor de patiënt en/of verwijst de patiënt door naar een diëtist of bespreekt het advies van doorverwijzing met de behandelend arts

Verdiepende informatie, hulp, voorbeeldvragen en de 4 stappen vindt u hier.

Sterk Aan: samen actie

Om u te helpen de patiënt bewust te maken van de rol van voeding, hebben we een website genaamd www.sterkaan.nl, een poster en een flyer voor patiënten gemaakt. U kunt via sterkaan@danone.com onder vermelding van uw naam en adres de patiëntflyer en poster aanvragen. U zult deze binnen twee weken ontvangen. Zie hier de PDF van de flyer en de poster om een digitaal exemplaar te gebruiken. Wij moedigen u aan de sterkaan.nl website met uw oncologische patiënten te delen.

Vragen over medische voeding?

Neem voor vragen over medische voeding contact op met de diëtisten van Nutricia Medische Voedingsservice via 0800 - 022 33 22 (gratis, op werkdagen van 8.30 tot 17.00 uur).
Internet/chat: www.nutricia.nl of e mail: medischevoeding@nutricia.com.

Referenties

1. Dewys WD, Begg C, Lavin PT, Band PR, Bennett JM, Bertino JR, et al. Prognostic effect of weight loss prior to chemotherapy in cancer patients. Eastern Cooperative Oncology Group. Am J Med 1980;Oct.69(4):491-7.
2. De van der Schueren. Nutrition 67-68 (2019) 110550
3. Richtlijn ondervoeding bij patiënten met kanker. Federatie Medisch Specialisten 2021. SoV01-Richtlijn-Ondervoeding-losse-paginas-210x297februari-2019.pdf (stuurgroepondervoeding.nl)
4. Richtlijn ondervoeding bij kanker. 2019 Federatie Medisch Specialisten. https://www.stuurgroepondervoeding.nl/wp-content/uploads/2019/02/SoV01-Richtlijn-Ondervoeding-losse-paginas-210x297februari 2019.pdf
5. Landelijke prevalentiemeting zorgproblemen 2015
6. voedingenkankerinfo.nl
7. Arends J, et al. ESPEN guidelines on nutrition in cancer patients. Clin Nutr. 2017;36(1):11-48
8. De Waele E. et al. Appetite 91 (2015) 298-301
9. Patientenfederatie Nederand : Samen Beslissen (patientenfederatie.nl)
10. Waarom Samen Beslissen? - Begin een goed gesprek
11. NFK, Samen beslissen over de kankerbehandeling: hoe ervaren patiënten dat? rapport, 2018
12. Kantar, doelgroepenonderzoek onder zorgverleners en zorggebruikers, Samen Beslissen, 2020
13. Voeding op de kaart, Rapportage patiëntreis voeding in het zorgpad ZGV voor darmkanker en borstkanker, 2018